پرارتفاع عربستان (Saudi Arabia High Pressure) یکی از مراکز مهم فشار

---

اقلیم هر منطقه تحت تأثیر الگوهای گردشی گوناگونی است. هر سیستم سینوپتیک، مانند سیکلون (Cyclone)، آنتی سیکلون (Anti-cyclone)، یا جبهه های هوا (Front Air)، ابعاد گسترده ای دارد که هوا در اطراف آن و در جهات خاص جریان دارد. همچنین، این سیستم ها اولاً در همه جای سطح زمین جریان ندارند؛ ثانیاً در یک زمان معیّنی مستقیماً منطقه ای را تحت پوش قرار می دهند؛ در نتیجه، سرزمین های مجاور تحت تأثیر جریان های ناشی از این سیستم ها قرار دارند. بنابراین، یکی از موضوعات مورد مطالعه اقلیم شناسان بررسی فراوانی زمانی مکانی این الگوهای جریان است. 

ایران در محدوده بین 25 تا 40 درجه عرض شمالی و 44  تا 66 درجه طول شرقی واقع شده است. حدود یک سوم آن، که شامل بخش جنوبی است، در منطقه حاره و دو سوم دیگر در برون حاره قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی همراه موقعیت طبیعی منحصربه فردی که دارد، مانند تنوع ناهمواری ها، پراکندگی و جهت گیری و ارتفاع آن ها، قرارگیری بین دو توده آب در بخش شمالی و جنوبی و همچنین توده های هوایی مختلفی که در زمان ها و مکان های مختلف وارد ایران می شوند، به تنوع و تغییرات چشم گیر آب وهوایی آن منجر شده است. این تنوع اقلیمی باعث تفاوت پارامترهای اقلیمی در مکان های مختلف می شود، از جمله این پارامترها عنصر بارش است که دست خوش تنوع و تغییر زمانی و مکانی درخور توجهی است و موجب توزیع نایکنواخت منابع آب ایران شده است؛ یکی از دلایل مهم آن ناهمگونی در انتقال و تزریق رطوبت به سامانه های باران زای ایران است. انتقال بخار آب در جو وابستگی مستقیم به شرایط گردش جو دارد و با تغییرات گردش جو در طی سال میزان و مسیر انتقال رطوبت نیز تغییر می کند.

مراکز پُرفشار یکی از مؤلفه های گردش جوی مؤثر در انتقال رطوبت است؛ نکته بسیار مهم محل قرارگیری آن ها بر سطح آب است. افزایش یا کاهش رطوبت در یک ناحیه به انتقال رطوبت به داخل یا خارج از آن ناحیه به وسیله جریان های اتمسفری و گردش هوا به اشکال گاز یا مایع وابسته است. به همین سبب، الگوهای چگونگی شار رطوبت به طور فزاینده ای با گردش جو به خصوص الگوهای پُرفشار همخوانی دارد.

در این میان، پُرارتفاع عربستان (Saudi Arabia High Pressure) یکی از مراکز مهم فشار شبه ساکنی است که در ترازهای زیرین جو ویژگیهای اقلیمی منطقه را از خود متأثر می سازد. بر اساس بررسی های انجام شده، مرکز پُرفشار عربستان از یک سو محل نزول هوای منشأ یافته از منطقه موسمی جنوب آسیاست و از سوی دیگر در روند تکوین فصلی خود متأثر از واداشت گرمایی (Thermal Forcing) سطحی به ویژه واداشتهای گرمایی منطقه فلاتی غرب عربستان است. نکته درخور توجه درباره پُرفشار عربستان این است که با پیشروی دوره گرم سال مرکز پُرفشار یادشده، ضمن جابه جایی شمال غرب سو، از محور کوهستانی غرب عربستان تبعیت می کند. در عین حال، مرکز پُرفشار عربستان در طی فصول انتقالی قوی تر از فصل تابستان ظاهر می شود. پُرارتفاع عربستان از مراکز فعالیت مؤثر در آب وهوای ایران است و جریان های ایجادشده از این پُرارتفاع نقش بسزایی در رطوبت ورودی و بارش در ایران دارد. در پژوهش اخیر، اثر موقعیت استقرار پُرفشار جنب حاره ای عربستان را در 41 سامانه بارشی شدید در جنوب و جنوب غرب ایران بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که در همه ترازهای مورد بررسی هسته مرکزی پُرفشار بر روی دریاهای گرم عرب و عمان قرار دارد. در پژوهشی دیگر این نتیجه دریافت شد که بهترین حالت استقرار این سلول برای ایجاد بارش های جنوب و جنوب غرب ایران قرارگرفتن آن در شرق عربستان و غرب اقیانوس هند است؛ در این وضعیت، با توجه به چرخش واچرخندی، هوای گرم و مرطوب عرض های پایین را به منطقه مورد مطالعه و به درون کم فشارهای عبوری از غرب عربستان منتقل می کند.

خوش اخلاق و همکاران بیان می کنند که جابه جایی سالانه کمربند پُرفشار جنب حاره (Subtropical High Pressure)، به ویژه پُرفشار جنوب عربستان، نقش مهمی در نوسان بارش زمستانه جنوب غرب ایران ایفا می کند؛ به طوری که دوره های خشک معمولاً همراه با جابه جایی غربسو، قرارگیری بر روی شبه جزیره و افزایش ارتفاع ژئوپتانسیلی (Geo Potential Heights) و دوره های مرطوب با جابه جایی شرق سو، قرارگیری بر روی دریای عرب، و کاهش ارتفاع ژئوپتانسیلی این مرکز پُرارتفاع همراه است.

نتایج نشان داد موقعیت قرارگیری پُرارتفاع عربستان همچون جابه جایی شرقی - غربی، شمالی - جنوبی، و حتی کشیدگی هسته مرکزی آن در تزریق و انتقال رطوبت و به تبع آن بارش بر روی ایران نقش بسیار مهمی دارد. همچنین، توزیع مکانی بارش در سطح ایران به موقعیت مکانی، شکل، و پهنه گردشی این پُرارتفاع بستگی دارد؛ به طوری که با جابه جایی به سمت غرب و شمال، به سبب تغییر جهت جریان ها به سمت غرب، بیشینه بارش در مناطق شمالی، به ویژه در جنوب غربی دریای خزر و شمال غربی ایران، متمرکز می شود. تعامل پُرارتفاع عربستان با پُرارتفاع شمال افریقا با ایجاد جریان های غربی و افزایش نقش دریای مدیترانه در فرارفت رطوبت به ایران تأثیرگذار است. بهترین موقعیت قرارگیری عمومی پُرارتفاع عربستان بر روی دریای عرب است که باعث افزایش فرارفت رطوبت به ایران می شود؛ به طوری که، با انتقال و قرارگیری هسته مرکزی پُرارتفاع بر روی دریاهای واقع در جنوب ایران، به ویژه دریای عرب، با طولانی شدن مسیر جریان های عبوری بر روی پهنه آبی، رطوبت بیشتری کسب می کند که تزریق رطوبت بسیاری توسط جریان های جنوبی - جنوب غربی به ایران را همراه دارد؛ همچنین، تعداد دریاهای بیشتری در این امر مشارکت دارند؛ این شرایط در الگوی پُربارش و نسبتاً فراگیر ایران همراه بیشینه بارشی بر روی ارتفاعات غربی است، و دومین الگوی پُربارش جابه جایی پُرارتفاع به بخش های غربی تر و شمالی تر و قرارگیری بر روی خشکی های عربستان به دو طریق نقش این پُرارتفاع را در انتقال رطوبت و بارش به ایران تعیین می کند: 

1. یکی کاهش انتقال رطوبت توسط این پراتفاع به سبب کاهش مسیر گذر جریان های ناشی از آن از روی دریای عرب، و همچنین ایجاد جریانهای جنوبی و جنوب غربی بر روی عراق، که به کاهش نفوذ جریان های ناشی از این پُرارتفاع به ایران منجر می شود؛ 
2. و دیگری ایجاد سدی در مسیر جریان های مرطوب غربی توسط جریان های جنوبی و جنوب غربی ایجادشده این پُرارتفاع، که با بارش کمتری همراه بوده اند، نمایان است.

کشیدگی هسته مرکزی پُرارتفاع عربستان عامل دیگری در تغییر میزان رطوبت ورودی به ایران است و بسته به نصف النهاری یا مداری بودن و قرارگیری بر روی دریا یا خشکی متفاوت است؛ به طوری که هرگاه هسته مرکزی کشیدگی نصف النهاری داشته و بر خشکی قرار گرفته نه تنها رطوبت زیادی نداشته، بلکه به وضوح مانع ورود جریان های غربی به ایران شده است. اما، هنگامی که هسته پُرارتفاع دارای کشیدگی مداری بر روی دریا باشد انتقال رطوبت مناسب به ایران را به همراه دارد. در فصل گرم سال، با گسترش کم فشار گنگ در سطوح زیرین و ادغام و گسترش پُرفشار جنب حاره ای و پُرارتفاع عربستان در سطوح بالاتر بر روی ایران و به تبع آن کاهش فعالیت و نقش این پُرارتفاع، مقدار رطوبت و بارش ایران به شدت تقلیل یافته است. 

مولفه مداری بر روی در یاهای عرب و عمان، شرقی و مولفه نصف النهاری، شمالی بوده است که نشان دهنده فرارفت هوای گرم و مرطوب دریاهای گرم عرب و

عمان به سمت غرب و به درون سامانه های سودانی ست. در مقابل، در تمام موارد مولفه مداری بر روی عربستان و شمال شرق صحرا (دریای سرخ، مصر و سودان)، غربی یا شرقی ضعیف و مولفه نصف النهاری، جنوبی و قوی بوده است.

در شرایطی سامانه های دیگر جوی در عرض های جغرافیایی بالاتر مانند سامانه بندالی و مراکز ارتفاعی و فشاری سطوح مختلف و تعامل آن با موقعیت قرارگیری پُرارتفاع عربستان به ایجاد حالاتی خاص و ویژه منجر می شود که بسته به همراهی هر یک از این عوامل شرایط متفاوت بارشی در نقاط مختلف ایجاد شود. به طور کلی، پُرارتفاع عربستان در فصول سرد با ایجاد جریان های جنوب جنوب غربی تأثیر فراوانی در رطوبت و بارش در ایران دارد. اما در فصول گرم، به سبب ادغام آن با پُرفشار جنب حاره، موجب افزایش پایداری هوا در منطقه و کاهش نقش در فرایند فوق می شود.

به این ترتیب، سلول پرفشار عربستان تأثیر بسیار مهمی بر امکان تقویت سامانه های جنوبی دارد و نه تنها سبب خشکی و پایداری در دوره سرد سال نیست، بلکه در صورت حرکت شرق سوی این واچرخند، زمینه بسیار خوبی برای فرارفت رطوبت به درون سامانه های سودانی فراهم می کند.

منابع:

- سعید زنگنه و همکاران  (1394)، تحلیل سینوپتیکی پرفشار عربستان و اثر آن بر خشکسالی های جنوب و جنوب غرب ایران، جغرافیا و پایداری محیط، شماره 15، تابستان 1394،  صص 31-17.

- مصطفی کریمی و همکاران  (1394)، نقش گردش وردسپهر زیرین پُرفشار عربستان در بارش ایران، پژوهش های جغرافیای طبیعی، دوره 48، شماره 4، زمستان 1395، صص 587-569.

- حسن لشکری و همکاران  (1393)، 

اثر موقعیت استقرار پرفشار جنب حاره ای عربستان بر سامانه های بارشی در جنوب و 

جنوب غرب ایران

، پژوهش های جغرافیای طبیعی، دوره 47، شماره 1، بهار 1394،  صص 90-73.